Düşünce Yazılarında veya Tezli Makalelerde Plan Nasıl Oluşturulur?

Örneğin; Türkiye’mizin madenleri yabancı şirketlerce talan edilmektedir.  Bu fiili durum gerçekleşirken Türkiye’de hiç kimse bu talanın çok şahane bir şey olduğu fikrini savunamaz. Savunulacak bir fikir değildir. Niye talan ettirelim ki madenlerimizi yabancılara? İşte, böyle durumlarda ‘‘Türkiye’nin madenlerinin talan ettirilmesine artık son verilmelidir.’’ şeklinde bir tez cümlesiyle karşıtı savunulmadığı halde çok güzel bir fikir yazısı yazılabilir.

Rıdvan Caner, Amerikan Kültürü ve Edebiyatı Uzmanı Emekli Öğretim Görevlisi, Sun Savunma Net, 06 Eylül 2025

BAŞLIK: Başlığınız konuyu vermeli veya ortaya koymalı, ancak tezinizi veya ana fikrinizi ortaya koymamalıdır. Bunun sebebi sağcıların solcuların yazısını; solcuların da sağcıların yazısını okumayacağı düşüncesinde yatar. Ya da Osmanlıcılar Cumhuriyetçilerin yazısını, Cumhuriyetçiler de Osmanlıcıların yazısını okumaz. Yani, tezli yazılarda tezimizi daha başlıkta ortaya koyarsak karşı görüşte olan okuyucuları baştan kaybetme olasılığımız çok yüksek olur. Bu sebeple başlık belirlerken tarafımızı belli etmemeye özen göstermeliyiz.

Fikir yazılarında başlık belirlerken konuyla ilgili gerilimi veya çatışmayı sergilemek iyi bir yol olabilir. Örneğin ‘Avrupa Birliğine Girmeli miyiz, Girmemeli miyiz?’  şeklindeki bir başlık çok iyi bir başlıktır. Konuyu verir ama yazarın konuyla ilgili fikrini belli etmez. Başlıkta konuyu vermek zorunda oluşumuzun sebebi okuyucu kitlelerinin ilgilendikleri konuları yazıların başlıklarında arıyor olmalarıdır. Ayrıca hiçbir okuyucu okuduğu yazının konusunu yazının tamamını okuduktan sonra öğrenip zaman kaybetmek istemez. Başlık çarpıcı ve cezbedici de olmalıdır. Bunu başarmanın da en iyi yollarından biri soru biçiminde oluşturulmuş başlıklardır.

GİRİŞ PARAGRAFI: Genel olarak; Huni tipi, Çatışmalı,  Alıntılı veya Anekdotlu olmak üzere dört tür giriş paragrafı vardır. Konumuzun gerektirdiği veya konuya uygun bir giriş paragrafı türünü kullanmakta fayda vardır. En yaygın olarak kullanılan huni şeklindeki giriş paragraflarında  yazar konu ile ilgili bilgileri genelden özele doğru vererek dile getirir. Örneğin, Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girmesi gerektiğinin veya girmemesinin savunulacağı bir yazıda, huni tipi giriş paragrafı kullanılacak ise, yapılacak olan şey, Avrupa Birliği’nin nasıl ve ne amaçla kurulduğu konusunda kısa bir tarihsel bilgi vermek olabilir. Bu kısa bilgi aktarıldıktan sonra Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girmekteki amacı dile getirilebilir.

Bu yapıldığında tez veya ana fikrimizi belirtmeden önce güzel bir geçiş cümlesi de oluşturmuş oluruz. Bu geçiş cümlesi aynı zamanda genelden özele geçiş kuralı için de iyi bir örnek oluşturur.  Tezimizi belirtmeden önce bir geçiş cümlesi gereklidir. Tarihsel, genel bilgi verip, aniden fikri veya tezi belirtmek uyumsuz ve hoş olmayan bir durum ortaya çıkarır. Örneğin ‘’Avrupa Birliği ilk önce Demir Çelik Birliği olarak …  tarihinde kurulmuş daha sonra … tarihinde Avrupa Ekonomik Topluluğu’na (AET) dönüştürülmüştür.’’  deyip ‘’Türkiye Avrupa Birliğine girmelidir’’ fikrini veya tezini aniden ya da damdan düşercesine dile getirmek hoş olmayan kopuk bir giriş yaptığımızın göstergesidir. Böyle yapmak yerine Türkiye’nin de … tarihinde bu birliğe katılmak için başvuru yaptığı belirtildikten sonra bu yapılan başvurunun, fikrimize paralel olarak gerekli veya gereksiz olduğundan dem vurarak, ana fikir cümlemizi/tezimizi kapsam daraltıcı unsurlarıyla birlikte dile getirerek huni biçimindeki Giriş Paragrafımızı bitirebiliriz. (Diğer üç giriş paragrafı türünün biçimlerinin nasıl olacağı konusunda yazının sonundaki ek 1 bilgi metnine bakınız )

Tez Cümlesi veya ana fikir cümlesi oluştururken göz önünde bulundurulması gereken dokuz katı kurala uymak yazımızı çok güçlü kılacaktır. Bu kurallar şu şekilde sıralanabilir:

1. Tez cümlesi konuyu içermelidir.
2. Tez cümlesi bir yargı barındırmalıdır.
3. Yargı barındırabilmesi için genellikle bir sıfat içermelidir. Örneğin; ‘‘AKP/CHP çok zararlı bir örgüttür.’’ gibi. Yargı cümlesi oluşturmanın bir diğer yolu da gereklilik kipi olan MELİ veya MALI’yı kullanmaktır. ‘‘AKP/CHP kapatılmalıdır.’’ gibi.
4. Yargı; çok, oldukça, kesinlikle veya hiç şüphesiz gibi kuvvetlendiricilerle yani kesinlik zarflarıyla desteklenerek çarpıcı ve baskın hale getirilmelidir. ‘‘AKP/CHP kesinlikle kapatılmalıdır.’’ gibi. Bunun iki sebebi vardır: Birincisi, okuyucunun yazıdaki ana fikri kolayca bulmasını ve ana fikre odaklanmasını sağlamaktır. İkincisi, fikir beyanatımızı herkese meydan okurcasına daha iddialı hale getirmektir.
5. Savunulan fikrin karşıtı da savunuluyor olmalıdır. Örneğin; ‘Ormanlar faydalıdır’ sıfat içerdiği için bir tez veya fikir cümlesi gibi görünse de aslında değildir ve bu cümleyi merkeze alarak yazdığımız yazı bir fikir yazısından ziyade bilgilendirme yazısı olmaktan öteye gidemez. Çünkü ‘‘Ormanlar zararlıdır.’’ düşüncesi savunulmamaktadır. Ancak, şu da var ki bazı özel durumlarda, karşıtı savunulmuyorsa bile çok güzel fikir yazıları yazılabilir. Örneğin; Türkiye’mizin madenleri yabancı şirketlerce talan edilmektedir. Bu fiili durum gerçekleşirken Türkiye’de hiç kimse bu talanın çok şahane bir şey olduğu fikrini savunamaz. Savunulacak bir fikir değildir. Niye talan ettirelim ki madenlerimizi yabancılara? İşte, böyle durumlarda ‘‘Türkiye’nin madenlerinin talan ettirilmesine artık son verilmelidir.’’ şeklinde bir tez cümlesiyle karşıtı savunulmadığı halde çok güzel bir fikir yazısı yazılabilir.

6. Fikir yazılarında giriş paragrafımızdaki tez cümlesiyle bütünleşik olarak veya hemen arkasından gelmek üzere en az üç kapsam daraltıcı unsur veya yön/boyut dile getirilmelidir. Örneğin ‘‘AKP/CHP dini, siyasi ve ekonomik açılardan bakıldığında son derece zararlı bir örgüttür.’’ dediğimizde konusu AKP veya CHP olan yazımızda ana fikir AKP veya CHP’nin zararlı olduğudur. Din, siyaset ve ekonomi kavramları yazımızın üç gelişme paragrafında sırasıyla ele alacağımız boyutlarını ya da alt başlıklarını ifade eder.
7. Kapsam daraltıcı unsurlar veya yazımızın alt başlıkları 3, 5, 7 vs. tek sayıda olmalıdır. Çift sayıda olursa argümanda boyutlar açısından berabere kalma veya eşitlik durumu olabilir ve bu argümanı zayıflatıp, anlamsızlaştırabilir.
8. Kapsam daraltıcı üç unsurdan en az biri; beş unsurdan en az ikisi karşı argümanı/fikri savunan kişilerin kapsam daraltıcı unsurları ile bire bir örtüşmelidir. Bunun sebebi okuyucu kitlesini yanıltmamaktır. Kafamıza göre ve işimize geldiği gibi kapsam daraltıcı unsur seçemeyiz. Rakibimiz de aynını yaparsa biz A, B ve C açılarından haklı görünürüz. Rakip de D, E ve F açılarından haklı görünür. Okuyucu ne yapacağı ve kimi haklı bulacağı konusunda bocalar. Okuyucu karşıt görüşteki yazarlara ‘‘Sen haklısın, sen de haklısın.’’ Dememelidir, diyememelidir. Yani biz konumuzu A, B, C yerine, en azından A,B ve D ( ya da D yerine E veya F) boyutlarıyla ele almak durumundayız. Aksi takdirde demagoji yaparak, samimiyetsiz ve aldatıcı bir tutum sergilemiş oluruz.
9. Tez cümlesi üç kapsam daraltıcı unsuru ile birlikte hem giriş paragrafının sonunda hem de sonuç paragrafında mutlaka olmalıdır. Gelişme paragraflarında ise her paragrafın girişinde ve sonunda kapsam daraltıcı unsuruyla (bir adet) birlikte dile getirilmelidir. Yani beş paragraflık bir yazıda tezimiz sekiz kez tekrar edilmelidir. Aynı cümlelerle değil elbette.

İLK GELİŞME PARAGRAFI: Tıpkı her yazının giriş, gelişme ve sonuç bölümleri olduğu gibi gelişme paragraflarının da giriş, gelişme ve sonuç bölümleri vardır. Bazı okuyucular konu taraması yaparken veya yaptıktan sonra ilk iş olarak alt başlık taraması yaparlar. Çünkü ilgi alanları özeldir ve yazımızı her alt başlık çerçevesinde, yani her yönüyle okumak istemeyebilirler. Bu sebeple gelişme paragraflarını yazarken  tek paragraflık bir makale yazıyormuşçasına planlı hareket etmeli ve fikrimizi okuyucumuza kabul ettirebilmek için her gelişme paragrafını sanki başka gelişme paragraflarımız yokmuş gibi özenle ve en güçlü şekilde oluşturmalıyız.

 Gelişme Paragrafının Giriş Bölümü: Yazımızın giriş paragrafının son veya sondan bir önceki cümlesi olan tez cümlemiz ‘ ‘Türkiye Avrupa Birliğine A,B ve D açılarından kesinlikle girmemelidir.’’ şeklindeyse ilk gelişme paragrafımız ‘‘Türkiye A açısından bakıldığında Avrupa Birliği’ne kesinlikle girmemelidir.’’ cümlesiyle ya da bu anlama gelen bir başka cümle ile başlamalıdır. Görüşünüzü bir veya iki cümleyle açıklayın veya netleştirin. Gelişme Paragrafının Birinci Gelişme Bölümü: KARŞI FİKRİN ÇÜRÜTÜLMESİ; ANCAK bağlacını kullanarak karşı argümanı dile getirin. Dayanağını belirtin ve dayanağın zayıf noktalarına saldırın.

Gelişme Paragrafının İkinci Gelişme Bölümü: TEMEL İKNA YÖNTEMLERİNİN (TİY) KULLANILMASI; AYRICA bağlacını kullanarak, nokta nokta’nın yapılması/yapılmaması gerektiğini veya nokta nokta’nın ne kadar faydalı/zararlı olduğunu göstermek için en azından üç ‘‘gerçeklik/örnek/neden/sonuç/alıntı/çizilecek paralellik/ karşılaştırma vb. vardır.’’ şeklinde bir geçiş cümlesi kurarak, ‘Birincisi şudur  . . . İkincisi, . . .  Üçüncüsü de şudur . . .’’ şeklinde sıralayınız.  DAHASI bağlacını kullanarak, fikrinizi TİY’deki listeden farklı bir yöntemle (Örneğin, üç ‘neden’ dile getirdiyseniz, akabinde konuya vakıf önemli bir kişiden konuyla ilgili sarf ettiği bir sözü alıntılayarak ya da sonuç  kullanarak) destekleyin.  

Gelişme Paragrafının Üçüncü ve Son Gelişme Bölümü:  TÜMDENGELİM YÖNTEMİNİN KULLANILMASI; EK OLARAK ya da ÜSTELİK bağlacını kullanarak Bütün Giritliler yalancıdır. Ahmet de bir Giritlidir. (Çünkü nüfus kağıdında öyle yazıyor.) O halde Ahmet de bir yalancıdır. Bütün A’lar B’dir. C bir A’dır. O halde C de bir B’dir formatında çıkarsama yapınız  Örnek: A alt başlığımız Türkiye’nin egemenlik hakları ise tümdengelimli çıkarsamamızı şöyle oluşturabiliriz: Siyasi veya ekonomik işbirliği örgütlerine katılmakla, katılımcı bütün ülkeler bazı ulusal egemenlik haklarından feragat etmiş olur. (A’lar B’dir.) Avrupa Birliği de siyasi ve ekonomik bir işbirliği örgütüdür.(C A’dır.) Bu sebeple Türkiye’nin Birliğe katılması dış politika, ekonomi ve hukuk gibi alanlarda AB normlarına uyum sağlaması,  yani kendi egemenlik haklarından feragat etmesi anlamına gelecektir. (C B’dir.) Bu da gerek iç politikada gerek dış politikada Türkiye’nin bağımsız karar alma yetisini kısıtlayacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken husus A’lar B’dir ve C A’dır önermelerinin gerçek/ doğru önermeler olmasıdır. Özellikle C’nin A olduğu kanıt gerektirebilir. C’nin B olduğu çıkarsaması yapılmadan önce C’nin A olduğunu kanıtlamak zorunluluğu doğabilir.

Gelişme Paragrafının Sonuç Bölümü: Tüm bu gerçeklerin ışığında ve A açısından bakıldığında şeklinde bir yan cümlecikle başlayarak tezinizi veya ana fikrinizi TEKRARLAYARAK gelişme paragrafınızı sonlandırınız.

İKİNCİ VE ÜÇÜNCÜ GELİŞME PARAGRAFLARI da yukarıdakine benzer şekilde düzenlenebilir. Hangi gelişme paragrafımız ikna etme konusunda en güçlü paragraf ise o gelişme paragrafını 3. gelişme paragrafı yapmalıyız. Bunun sebebi okuyucuların en son okudukları paragrafın en çok akıllarında kalacak  paragraf olmasıdır. İkna gücü en yüksek olan paragraf aklında kalmış olacağından okuyucumuzu ikna etme olasılığımız daha fazla olacaktır. Bu bir zorunluluk olmasa da iyi bir stratejidir.

“Ben, sen, biz” gibi zamirleri; özellikle de BEN zamirini çok zorunlu olmadıkça asla ve asla kullanmayın. Çünkü bu bir düşünce yazısıdır ve yazının sahibi bellidir. ‘Ben’ kullanarak okuyucuya sürekli yazı sahibinin kim olduğunu hatırlatmak ego göstergesi gibi algılanabilir ve gereksiz bir hatırlatmadır. Okuyucularınızla yakınlık kurmayın, laubali olmayın. Okuyucularınızı küçümsemeyin de. Hiçbir dine ve dini inanca saldırmayın veya hiçbir dinden, dini inançtan destek almayın. Okuyucularınızın vicdanına, değer yargılarına ve duygularına hitap edebilirsiniz. Paragraflarınızın tutarlı yani çelişkisiz ve bütünlüklü yani her cümlesinin aynı hedefe (ANA FİKRİ DESTEKLEME hedefi) odaklandığından  emin olun. Ayrıca,  metnimizi oluştururken dilbilgisi ve yazım kurallarına uyulması gerektiğini de unutmamalıyız.

SONUÇ PARAGRAFI: Tezinizi ve kapsam daraltıcı unsurlarınızı farklı kelime ve cümle yapıları ile tekrarlayarak, fikrinizin kabul görmesinin toplum için ne kadar faydalı olabileceğinden vb. bahsedebilirsiniz. Ayrıca, konunuzun farklı bakış açılarından da incelenmesi gerektiği yönünde öneriler sunabilirsiniz. Sonuç bölümünüzün hacmi, giriş bölümünüzün hacmini aşmamalıdır. Gelişme paragrafları asıl ikna alanları olduğu için sonuç bölümünde ikna çabası gereksizdir. Kısacası, Sonuç Paragrafı konuya hangi açılardan baktığınızın ve konuyla ilgili fikrinizin tekrarını içeren ve bir ya da birkaç öneri de barındıran bir ÖZET niteliği taşır.

Ek 1.

Giriş Paragrafı Türleri.

Huni Tipi Giriş Paragrafının şekli konusunda yukarıda bilgi verilmişti.

Çatışmalı Giriş Paragraflarında zıt fikirlerin çarpıştırılmış gibi gösterildiği bu giriş türünde konuyla ilgili olumsuz bir görüşünüz var ise, olumlu görüşlerden iki ya da üç tanesini dile getirerek size karşı görüşte olanların sempatisini kazanarak paragrafa başlayabilirsiniz. Bu karşıt görüşte olanlara yazınızı okutabilmek için iyi bir stratejidir. Bu bir çeşit sağ gösterip sol vurmaktır. Bunu yapmaktaki amaç okuyucuyu şaşırtmak ve  okuyucunun dikkatini yazıya çekmektir. Bu birkaç olumlu görüşü birkaç cümleyle dile getirdikten sonra sert bir ‘‘ancak ya da fakat’’  bağlacıyla ilgili konuya başka pencerelerden veya başka yönlerden de bakılması gerektiğini  dile getirerek karşıt fikrinizi yani ana fikrinizi dile getirerek giriş paragrafınızı bitirebilirsiniz.

Alıntılı Giriş Paragrafı: Bu Giriş Paragrafı türü çok kısa giriş yapmak istediğimizde kullanabileceğimiz bir türdür. Konuyla ilgili olumlu veya olumsuz görüş bildiren önemli bir siyasetçi, bilim adamı, toplum bilimci vs’nin bir sözünü tırnak içinde doğrudan ilk cümle olarak giriş paragrafınızın başına koyabilir ( Genellikle başlıktan sonra SAĞ tarafa yaslamalı olarak da verilebilir bu alıntı; söyleyenin adı, soyadı ve söylediği tarihle birlikte.) ve o söz üzerinde kısa eleştirel bir değerlendirme yaparak veya açıklamalar yaparak tez ve kapsam daraltıcı unsurlarınızı dile getirebilirsiniz.

Anekdotlu Giriş Paragrafı: Bu giriş türünde konuyla ilgili ve ana fikrinizi destekleyici fazla uzun olmayan bir anekdot kullanabilirsiniz. Daha sonra bu anekdot üzerine kısa bir değerlendirme veya açıklama yaparak tez cümlenize ve kapsam daraltıcı unsurlara geçerek paragrafınızı tamamlamış olursunuz. Hikaye veya anekdotlar okuyucu üzerinde çok etkili olmakla birlikte bulunması zor araçlardır ve gereğinden fazla uzun bir giriş paragrafı oluşturma riskleri vardır.